ДИГИТАЛЕН РЕЧНИК НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

Работите за кои се оценува работната способност на осигуреникот ги опфаќаат сите работи кои одговараат на неговите телесни и психички способности, а се смета дека одговараат на неговите досегашни работи (чл. 38, ст.1-4 од ЗПИО).

Со парична казна од 100.000 до 200.000 МКД ќе се казни за прекршок работодавач –  правно лице, ако на работник кој работи со скратено работно време му наложи да работи преку договореното време (чл. 264, ст.1, ал. 12 од ЗРО).

Но, правото на паричен надоместок, иако тој плаќал за тоа додека бил во работен однос (!?), не може да оствари невработено лице на кое работниот однос му престанал поради: (а) давање писмена изјава на работникот дека сака да му престане работниот однос, освен ако таквата изјава е дадена поради промена на местото на живеење на брачниот другар или склучување на брак; (б) спогодбено престанување на работниот однос; (в) остварува права од работен однос спротивно на закон; (г) престанок на работен однос по сила на закон, освен во случај на престанок на правното лице поради стечај; (д) неоправдано изостанување од работа последовно три работни дена или пет работни дена со прекин во текот на една година; (ѓ) престанокот на работниот однос со отказ од страна на работодавецот за кршење на работната дисциплина или неисполнување на обврските утврдени со закон, колективен договор и договор за работа; (е) одбивање да работи на работи на кои е распореден во согласност со закон; (ж) одбивање да биде преземан со спогодба кај друг работодавец во согласност со закон; (з) одбивање обука, преквалификација или доквалификација за друго работно место кај ист или друг работодавец, што му се обезбедува во согласност со закон; (ѕ) губење на работната способност согласно со прописите за ПИО; (и) исполнување услови за остварување право на пензија (чл. 67, ЗВОСН – неофицијален ПТ). 107

Инвалидност може да настане поради болест, повреда надвор од работа, повреда при работа или професионални болести.

Оваа дијагноза, во јули 2007 и повторно во март 2008, му беше констатирана и со конзилијарно мислење на очни лека- ри-специјалисти од Клиниката за очни болести во Скопје (д-р С. Теодоров, д-р С. Ѓурчинова и прим. д-р Љ. Величкова) – кадешто болнички се лекуваше околу две недели, по што му беше утвр- ден статус на инвалидно лице, поточно „лице со оштетен вид“ со ограничена и битно намалена општа работна способност.

Евиденцијата на невработеното лице престанува да се води ако лицето: – се одјави; – заснова работен однос; – основа трговско друштво, претпријатие или друго правно лице; – врши занаетчиска, односно професионална дејност; – потполно ја загуби работната способност; – исполни услови за пензија; – отпочне да издржува казна затвор подолга од шест месеци; – не се пријави во утврдениот рок или не се јави на покана од Агенцијата од неоправ- дани причини; – не ја извести Агенцијата за промените што влијаат на стекнувањето и губењето на правата; – на странец му престане одобрението за постојан престој; – отпочне да врши земјоделска, сточарска или друга дејност; – од страна на инспекциски орган се затекне да работи спротивно на законот; – замине на отслужување или дослужување на воениот рок; – одбие работно ангажирање за вршење на јавни работи; – работно се ангажира на јавни работи над 30 дена, за времето на ангажирање во јавните работи; и – работно е ангажирано или врши дејност (чл. 59, ст.1 од ЗВОСН).

Преостаната работна способност постои кога осигуреникот, кај кого е утврдено намалување на работната способност, може да работи најмалку со половина од полното работно време на работното место на кое работел пред настанувањето на инвалидноста или може да работи полно работно време на друго работно место – со или без преквалификација или доквалификација (поранешен чл. 42, ЗПИО).

Правата врз основа на преостанатата работна способност се остваруваат без оглед на навршениот пензиски стаж (чл. 60, ЗПИО).

И така околу шест години, сѐ до моментот кога повеќе, поради здобиената сериозна повреда при работа, не можеше да работи. 197 Имено, при изведба на малтерисувачки работи со Пуц машина за машинско малтерисување на објект во изградба,3 поради неисправност на истата таа машина, тој целосно го изгуби видот на десното око – поради изгореница, а изгуби и 80% од видот на левото око!

Но, во пракса, притисоците одеа дотаму што секој од вработените, кој ќе беше виден макар и како си муабети со Авдиќ – ризикуваше да го изгуби своето работно место, како „нелојален“ кон новоустоличеното раководство.

Велешкиот суд (преку сега пензионираниот судија Н. Ивчев), по одржани 12 рочишта на кои беа изведени писмените докази 103 и сослушани тројца сведоци –  но, по поминати недозволиви рекордни четири и пол години траење на спорот, дури во декември 2003 ја донесе и објави Пресудата во полза на Авдиќ – со која беше поништена Одлуката за отказ бр. 04-824 (донесена од генералниот директор) и Одлуката У.бр.02-977 (донесена од УО) со која е потврдена првичното отказно решение и тужениот работодавач „Киро Ќучук“ беше задолжен, во рок од 15 дена по приемот на писмено изготвената пресуда, да го врати Авдиќ на „работно место кое одговара на неговите работни способности и на неговиот степен на стручна подготовка“.

Како невработено лице не се смета лице: – во работен однос; – корисник на пензија; – врши- тел на занаетчиска, односно професионална дејност; – сопственик или основач на трговско друштво, претпријатие и друго правно 70 лице; – вршител на земјоделска, сточарска или друга дејност; – кое не прифаќа обука, преквалификација или доквалификација на која ќе го упати Агенцијата или одбие да се јави или одбие да заснова работен однос кај работодавецот кај кого го упатила АВРМ; – кое работно е ангажирано или врши дејност, спротивно на закон (чл. 54, ЗВОСН).

4.  Намалена работна способност постои кога осигуреникот, со нормален работен напор што не ја загрозува неговата здравствена состојба – повеќе не може, со полно работно време, да работи на работното место според кое се оценува инвалидноста (поранешен чл. 41, ЗПИО кој тогаш беше во сила).

На пример, законски права од осигурување во случај на невработеност, кај нас се: 1) паричен надоместок; 2) подготовка за вработување (обука, преквалификација или доквалификација); 3) право на здравствена заштита, во согласност со прописите за здравствена заштита; 4) право на пензиско и инвалидско осигурување, во согласност со прописите за ПИО на невработено лице корисник на паричен надоместок, на кое му недостасуваат најмногу до пет години пред исполнување услови за стекнување право на старосна пензија – а кое нема 15 години стаж на осигурување, до остварување на овој стаж; и 5) права на инвалидни лица за вработување со поволни услови во согласност со закон (чл. 54, ЗВОСН – неофицијален ПТ).

Осигуреникот кај кого постои преостаната работна способност има право на: 1) работа со скратено работно време; 2) распоредување, односно вработување на друга соодветна работа и 3) преквалификација или доквалификација (чл. 47, ст.1 од ЗПИО).

Нејзиното барање, врз основа на Наодот, оцената и мислењето бр. 2322 на Првостепената комисија, раководителот на подрачната единица го усвои и – во јули 2002 – донесе решение со кое се констатира преостаната т.е. намалена работна способност, со препорака за работа со скратено работно време.4

Инвалидност постои и кога кај осигуреникот поради промени во здравствената состојба, која не може да се отстрани со лекување, ќе настане трајно губење на работната способност [општа неспособност за работа].

Во случаите кога на донесувањето на решението му претходи утврдување на фактичка состојба, Фондот е должен да донесе решение најдоцна во рок од 45 дена од денот на поднесувањето на барањето (чл. 140, ст.1-2 од ЗПИО).

Осигуреникот со преостаната работна способност за кого е утврдено дека не е способен за работа со полно работно време на својата работа или на друга соодветна работа, со или без преквалификација или доквалификација – има право да работи на својата работа или на друга соодветна работа со работно време кое одговара на неговата преостаната работна способност, но не помалку од половината од полното работно време (чл. 48, ЗПИО).

Фондот, односно работодавецот со општ акт, во согласност со одредбите на овој закон, поблиску го уредува начинот на остварувањето на правата од пензиското и инвалидското осигурување (поранешен чл. 136, ст.2-3 од ЗПИО).

6.  Инвалидност постои кога кај осигуреникот, поради промена во здравствената состојба која не може да се отстрани со лекување, работната способност е трајно намалена за повеќе од половина во споредба со физички и психички здрав осигуреник со исто или слично образование и способност [професионална неспособност за работа].

За остварување на правата врз основа на губење на работната способност, преоста- натата работна способност, телесно оштетување, потреба од помош 143 и нега и неспособност за работа врз основа на која се остварува семејна пензија, фактичката состојба се утврдува врз основа на наод, оцена и мислење на Комисијата за оцена на работната способност.

По ова, таа, во мај 2002, иницира посебна управна постапка за признавање право од инвалидско осигурување пред ФПИОМ, поточно пред Стручната 140 служба на Фондот – ПЕ Велес.3

Со ваквата измена дојде до намалување од цели 8 часа(!) на минималниот период за одмор и уште еднаш се покажа генералната, негативна прогресија, при измените во трудово-правната материја; г) со усогласувањето на прописите од ЗРО и ЗПИО,30 се предвиде дека работникот кај кого е утврдена намалена работна способност за 50%, согласно прописите за пензиско и инвалидско осигурување, има право на скратено работно време или да биде распределен на друга соодветна работа, со право на плата согласно со колективен договор (чл. 29 од ЗИДЗРО/фев.13). 7.

Дојде до промена кај обврската на работодавачот за информирање на работниците за секој вид на ризик на работното место, како и за безбедносните мерки потребни за контрола на ризиците и елиминирање на штетните последици, но сега од законската формулација беа избришани(!?) вработените со договор за вработување на определено време, младите вработени, повозрасните вработени во согласност со Законот за работните односи и оние со намалена работна способност. (чл. 13 од ЗИДЗБЗР/окт.11)

Односно, согласно новото определување на преостанатата работна способност, засегнатото лице може само, преку професионална рехабилитација (дотогашната преквалификација или доквалификација), да се оспо- соби за работа со полно работно време на друга работа, но не и да работи најмалку со половина од полното работно време на работното место на кое работел.

Во врска со оваа материја дојде до промени во поглед на тоа кои надоместоци имаат право да ги примаат овие лица, околу висината на надоместоците и околу исклучокот при исплатата на надоместоците во случај на стечај или ликвидација на правното лице во кое работеле лицата со преоста- ната работна способност.

Според дотогаш-важечките одредби, намалената работна способност значеше дека осигуреникот со нормален работен напор што не ја загрозува неговата здравствена состојба, повеќе не може со полно работно време да работи на своето работното место, преостаната работна способност – дека осигуреникот може да ра- боти најмалку со половина од полното работно време на работното место на кое работел пред настанувањето на инвалидноста или полно работно време на друго работно место, со или без преквалификација или доквалификација, додека за загубена работна способност станува збор кога осигуреникот е потполно и трајно неспособен за вршење на својата работа и друга соодветна работа и не може со преквали- фикација или доквалификација да се оспособи за друга соодветна ра- бота со полно работно време (чл. 41-43, ЗПИО).

Пред неговиот случај да стигне до Комисијата за оцена на работната способност, лицето треба да добие зелено светло и од новоформираната Комисија за утврдување на комплетност и уредност на документацијата (чл. 2).

Како што се гледа од 97 споредбата на овие одредби, општата неспособност за работа фактич- ки има исто значење со загубената работна способност, додека профе- сионалната неспособност за работа претставува замена за намалената и преостанатата работна способност.

Петто, воведена е одредбата за повторна оцена на преостанатата работна способност за она лице кое во рок од шест месеца од денот на правосилното решение за призна- вање на правото не биде упатено на професионална рехабилитација, како и во случајот кога Фондот ќе оцени дека инвалидот на трудот со право на професионална рехабилитација нема да може да се оспособи за работа на претходно одредената работа.

Од друга страна, пак, прецизирано е дека како инвалидни лица, согласно овој закон, ќе се водат и инвалидите на трудот со преостаната или намалена работна способност кои се водат во евиденцијата за невработени лица на Заводот за вработување (чл. 2, ЗИДЗВИЛ/јули.05).

Професионална неспособност за работа постои кога работната способност е трајно намалена за повеќе од половина во споредба со физички и психички здрав осигуреник со исто или слично образование и способност, додека општа неспо- собност за работа има кога ќе настане трајно губење на работната способност (чл. 8).

Имено, со измената и дополну- вањето од 2007 година, преку редефинирање на клучните поими око- лу инвалидноста со кои оперира ЗПИО, беше укинато и правото на работа со скратено работно време за лицата со преостаната работна способност (чл. 13, ЗИДЗПИО/07).

Така, при доставувањето барање за утврдување инвалидност или неспособност за работа, засегнатото лице од 2004 година е должно да достави и наод и мислење за својата здравствена состојба и работна способност од матичниот лекар, а покрај тоа потребно е и да добие согласност од лекарската комисија на Фондот за здравствено осигурување, врз основа на лекарски преглед (чл. 1, ЗИДЗПИО/04).

Тие беа преимену- вани во „Начини за престанување на важноста на договорот за вработување“ и беа проширени на седум случаи: (1) со изминување на времето за коешто договорот бил склучен; (2) со смрт на работ- никот или на работодавачот-физичко лице; (3) поради престанување на работодавачот, согласно со закон – пр. стечај, ликвидација и сл.; (4) со спогодбено раскинување – по пат на писмена спогодба; (5) со врачување на писмен отказ, даден од страна на работодавачот – пора- ди лични причини, причини на вина или деловни причини (т.е. заради економски, организациони, технолошки, структурни или слични про- мени); или, пак, оставка дадена од страна на работникот; (6) со судска пресуда и (7) во други случаи утврдени со закон – како, на пример, трајно губење на работната способност; исполнување услови за доби- вање старосна пензија и др. (чл. 62, ЗРО/05).

Треба да се нагласи и тоа дека укинувањето на правото на надоме- сток на платата поради работа со скратено работно време всушност е последица на едно уште посериозно намалување на правата на лицата со преостаната работна способност.

Прво, во 1997 година беше укината можноста правата по основа на преостанатата работна способност и правото на паричен надоместок за телесно оштетување да можат да се остваруваат и во текот на осигурувањето (чл. 24, ЗИДЗПИО/97).

Таа доби надлежност да врши преоцена- ревизија, покрај на оние наоди, оцени и мислења на Комисијата за оцена на работната способност со кои е утврдена 94 инвалидност, и на наодите на новоформираната Комисија за задолжи- телен контролен преглед, при што е овластена и да изврши непосреден лекарски преглед на лицето кај кого е утврдена инвалидност, односно неспособност за работа (чл. 4).

Имено, таа од 1997 година престанува да се води при секое засновање работен однос (наместо претходната одредба која пропишуваше вработување на неопределено време со полно работно време), при потполно губење на работната способност (наместо претходно непрецизираното губење на работна способност), при нејавување на покана од Заводот од неоправдани причини (во 1987 година условот беше двапати едно по друго да не се јави на покана да учествува на конкурс или оглас за вработување, без да извести за причините за тоа нејавување) и при започнување со земјоделска, сточарска или друга дејност од која се остварува приход во семејството кој просечно месечно не е понизок од просечната плата по работник во стопанството (наместо претходната одредба која бараше земјоделството да биде единствено или основно занимање на даден поединец за тој да биде избришан од евиденцијата).

Со измените и дополнувањата на ЗПИО во поглед на правата врз основа на инвалидност настанаа промени околу тоа кои лица се опфатени со задолжително пензиско и инвалидско осигурување врз основа на инвалидност и телесно оштетување, постапката за утврдување инвалидност, паричните надоместоци на лицата со преостаната работна способност и преквалификацијата или доквалификацијата, односно професионалната рехабилитација.

Во 2007 година во ЗПИО наместо поимите намалена, преостаната и загубена работна способност се воведени поимите професионална и општа неспособност за работа.

Согласно ЗПИО од 1993 година, лицата со преостаната работна способност имаа право на неколку надоместоци: а) надоместок на плата од денот на настанувањето на инвалидноста до денот на распоредувањето или вработувањето на друга соодветна работа, или до упатување на преквалификација или доквалификација; б) надоместок на плата за време на преквалификацијата или доквалификацијата; в) надоместок на плата од денот на завршената преквалификација или доквалификација до денот на распоредувањето, или вработувањето на друго соодветно работно место; г) надоместок на плата поради работа со скратено работно време и д) надоместок поради помала плата на друго работно место (чл. 54, ЗПИО).

Покрај тоа, воведени беа уште две новини во врска со овој надоместок: прво, негови корисници не се сите осигуреници кај кои постои преостаната работна способност, туку само инвалидите на трудот кои стекнале право на професионална рехабилитација; и второ, воведен е и максимален рок на исплата на овој надоместок од 12 месеца од денот на завршувањето на професионалната рехабилитација и тоа под услов во рок од 30 дена од денот на завршувањето на професионалната рехабилитација засегнатите лица да се пријават во надлежната служба за вработување и редовно да се пријавуваат во таа служба во согласност со прописите за вработување (чл. 17 и 19, ЗИДЗПИО/07).

Покрај тоа, воведена е можноста од из- земање од задолжителниот контролен преглед за оние корисници на пензија кои страдаат од оние заболувања кои се утврдени со Правил- никот за организацијата, составот и начинот на работа на Комисијата за оцена на работната способност (чл. 34), додека ригорозноста околу јавувањето на задолжителен контролен преглед е ублажена со воведу- вањето на можноста исплатата на пензијата да не биде запрена за оној корисник на пензија кој нема да се јави на задолжителен контролен преглед поради оправдани причини (болничко лекување во земјата или странство) (чл. 40).

Што се однесува до правата на работниците-инвалиди, укинато е правото на скратено работно време за лицата со преостаната работна способност, укинати се ре- чиси сите надоместоци на плата што ним им се исплаќаат, намалена а подоцна и укината е минималната висина на преостанатиот надо- месток на плата.

При тоа, кај професионалната неспособност за работа има две новини: прво, при нејзиното утврдување како критериум се внесува споредбата со работната способност на физички и психички здрав осигуреник со исто или слично образование и способност и, второ, дека таа главно е операционализирана преку утврдувањето на преостаната работна способност, кај која повеќе не фигурира можноста лицето со утврдена преостаната работна способност да работи најмалку со половина од полното работно време на работното место на кое работел (чл. 12, ЗИДЗПИО/07).