ДИГИТАЛЕН РЕЧНИК НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

Анет Гијомин, читателка, професор по историја Испишувајќи ја со фабулата на Времето на козите својата историја на балканските народи Луан Старова со сеќавањата од детството во Македонија ни испраќа топла порака за меѓусебно разбирање и толеранција која наликува на приказните од Илјада и една ноќ, а сепак шири несносна реа со натопената балканска почва.

Сега веќе зажали што е писмен само на еден јазик, што не ги научи јазиците на другите балкански народи.

Татко ми и Чанга прибираа нови докази во прилог на тезата дека козата во историјата на балканските народи се појавувала кога луѓето ја повикувале во името на некогашниот заеднички сон.

Трагите што означуваа три века историја на овие балкански народи тој ги откри и со тоа го спаси своето семејство.

Тој еднаш беше му рекол на Чанга дека ако се пишува историјата на козите на Балканот, тоа ќе биде една од најдобрите истории на балканските народи...

Новото поглавје требаше да се однесува на митот на балканското самоуништување, познат и како синдром на ликвидации од кој не беше ослободен ниту еден од балканските народи.

Татко ми страхуваше за Чанга (за себе веруваше дека му нема спас), заведен од читањето да не заврши како балкански Дон Кихот кој за сметка на идеите од книгите премногу се оддалечил од животот. – Козата – започна таа вечер замислено татко ми – во текот на сета историја на балканските народи се појавувала и исчезнувала меѓу народите, државите, империите... – Кога се појавувала, а кога исчезнувала? – го прекина веднаш Чанга.

Тој ми се прикажува во сите ликови за да ми укаже на клучните личности во историјата на ковењето на судбината на балканските народи.

Како да му беше потребна сал уште една буква, па слог, на крајот, збор, за да си ја дополни формулата на алхемиската потрага, со која ќе ја откриеше вербалната еурека која, според неговата замисла, ќе му овозможеше лесно да влегува и да излегува од отоманското време за, најпосле, да ја разгатне големата енигма на идентитетот на своето семејство, на својот народ, на сите други измешани балкански народи кај кои сѐ уште не исчезнуваа јаничарските гени.

Беше свесен дека го минува прагот на социјалистичкиот суд, на најделикатната институција на која многу тешко навикнуваа балканските народи.

Идентитетот на секој балкански народ останува голема енигма.

- Значи, сиџилите, Татко, - се обидов да ја коментирам неговата мисла - се незадолжителни тестаменти на идентитетите на балканските народи во отоманското време.

Сега се прашува: дали од нашето отцепување од балканските народи ќе се восползуваат нашите непријатели и кои се тие?

За да се достигне таа цел ние треба да се одделиме од другите балкански народи и самостојно и критички да погледнеме на самите себе и на нашите интереси, како и на балканските народи и нивните интереси.

Ако сме логични, тогаш треба да признаеме оти автономијата на Македонија, за која досега револуционерите се бореа, има смисла само во тој случај ако револуционерите согледуваа во нашиот народ такви квалитети и особини што се немаат кај другите балкански народи, а се само наша карактерна црта.

Постапувајќи така ние ќе се ослободиме од грешките што ги прават другите балкански народи.

За мене е поважно прашањето за нашата национално религиозна и економска преродба; а тоа може да стане само со изучувањето на својот народ, прво како одделна единка, после во врска со другите Македонски и балкански народи и најпосле како член на словенската фамилија народности.

Кога историската неопходност категорички ни изјавува: Македонци, или соединувајте се меѓу себе и отцепете се од другите балкански народи или гответе се за дележ на нашата татковина! – сите искрени патриоти Македонци ќе го примат првото.

Македонското население е национално поробено… Единственото решение што се наметнува е Македонија да добие самостојност и да стане врска за другите балкански народи”.

Никој друг од балканските народи немаше така спокојно да гледа на запустувањето на еден крај, каде што има негови сонародници.

Како следбеник на идејата за полно одделување на нашите интереси од интересите на балканските народи и за самостојно културно-национално развивање, јас и ја напишав на централното македонско наречје, кое за мене отсега натаму има да биде литературен македонски јазик.

И најпосле, ако Организацијата и македонската емиграција во Бугарија, особено оној дел од неа што има или државна служба со убави плати или се занимава со журналистика и со тоа има убави доходи и големо влијание на бугарските работи, така што се јавува со кандидатура за министерски места во Бугарија или си има други згодни потфати, -дали, велам, и без помошта на таа наша колонија е возможно некакво особено пројавување на нашата преродба, а имено во таква смисла како што ја спомнав, т.е. во полно одделување на нашите интереси од оние на балканските народи и во развивање меѓу македонската интелигенција и народот македонско народно самосознание?

Македонското население е национално поробено… Единственото решение што се наметнува е Македонија да добие самостојност и да стане врска за другите балкански народи” Составувала ли, составува ли и може ли Македонија да составува од себе одделна етнографска, и политичка единица?

Идеите за полно отцепување на нашиот народ од другите балкански народи не се противречје на досегашното работење на нашиот народ за слобода, а само продолжение на неговото досегашно работење, врз еволуциона почва.

Во 1878 година во Македонија избувнува Кресненското востание, кое, зашто нема поткрепа однадвор, каква што имаа востанијата на другите балкански народи под османлиско ропство, српските, грчките и бугарските, бидува задушено.

Потоа Камилски, дополнуван од Татко, се задржа на општопознатите зборови кои се среќаваат кај балканските народи како: мезе, вид предјадење (кое обично оди со предјадење), (потекнува од персискиот збор meze); чорба (од персиски şūrbā); ќуфте (од персиски kūfte); ќевап (од арапски kevap); ѓувеч (од турски güveç); тава, тава-ориз (од турски tava); мусака (од арапски musaka); јанија (од турски jahni), сарма, нешто завиткано (од турски sarma), пача (од персиски pāçe), имамбајалди (од турски imam bayildi); пивтија, пифтија (од персиски pihti); пастрма (од турски pastrma); капама (од турски kapama); пилав, јадење со ориз (од персиски pilv); бирјан, пирјан (од персиски biryān); боранија (од турски borani); бунгур (од турски bungur, bulgur); кешкек (од персиски kekek); кајгана (од турски kaygana); таратор (од турски tarator); туршија (од персиски turşī).

Со тоа, овој роман станува и роман- речник на балканското проклетство.

Ова наследство, уверуваше Татко, ќе стане дури и интегрален дел на културниот идентитет на балканските народи, но со повлекување на Османлиите од Балканот и со здобивање со национална независност на некогашните милети и со нивното свртување кон Европа, ќе биде загрозено исламското културно наследство.

Камилски го прашуваше Татко зошто со толкав број османскотурски зборови балканските народи не би можеле меѓусебно да се разберат.

Гајретот започна Татко има речиси исто значење кај сите балкански народи под османското владеење, поврзувајќи ги во нивното храбро поднесување на индивидуалните и колективните несреќи.

Дури и Мустафа Кемал, таткото на нова Турција, со тоталните реформи не ќе успее да раскине целосно со исламското наследство.

Турците останувале рамнодушни кон јазиците, обичаите и верата на другите балкански народи. Турцизмите не биле наметнувани насилно.

Покрај називите за варени јадења, односно манџите, Камилски се задржа и на големиот број заемки што означуваат разни солени, печени и пржени јадења од тесто, како на пример: универзалната пита (преку грчкото pide), потоа неколкуте заемки за означување разни видови печиво, како на пример: бурек (од турски börek): симид (од арапски simid), ѓеврек (од турски gevrek).

Сега оваа куќа во очите на Климент Камилски стануваше историска зашто во неа требаше да се водат големи битки за спасување на балканските јазици од задржаните османизми кои можеа според неговото убедување да им наштетат на балканските народи, кои најпосле добија свои држави.

Турската кујна денес во светот останала позната по многубројните ориентални специјалитети и кулинарска вештина, оставајќи длабоки траги во готвењето кај балканските народи, но и во лексиката со богата турска кулинарска терминологија.

Идејата на двата лика да направат мал речник на турцизми кои трајно ја запечатиле трагичната судбина на балканските народи, влијаејќи на нивниот менталитет, иако наликува на наивизмот со кој навидум Хермоген и Кратил кај Сократ расправаат за вистинитоста на имињата, станува магистрална филозофска идеја на овој одличен роман.

Губењето на гајретот означувал губење на надежта.

Од татковите книги, кои неколку години по неговото исчезнување ги зедов со себе на брегот на Езерото, при првото прелистување, ми проблесна наследената метафора, како некаков продолжителен мит во потрага по полнотата на изгубениот континуитет.

Речиси немаше балкански народ кој немаше своја јаничарска историја, која упорно ја бришеа победниците од својата свест, ја потиснуваа до дното на нивната потсвест, за да избие еден непознат свет со сета потискувана експлозија, која најмногу се одразуваше во демонот и делириумот на владеењето.

Тука ја откривав и сложеноста на неговиот повеќекратен идентитет чии компоненти упорно се бореа наспроти големите балкански противречности од секаков вид за да ги помири во своето битие во хармонична целина, како што тоа беше можно во полифоното пеење на старите балкански народи.

Татковиот проект, во кој секој балкански народ би бил посебно претставен, заврши како што завршуваше секоја илузија на големите балкански автодидакти, поради големите празнини во историјата на нивните народи, во недостиг на институциите кои би го бележеле, континуирано, нивното сеќавање, како очајнички монументален подвиг.

Според Косановиќ, реакционерните влади или диктатурата во Југославија во целост била против Хитлер, но исто така тие биле и против демократијата во својата земја.

Во однос на тоа што претставува балканскиот дух и другите дискутанти се согласиле со ставот на Косановиќ.

Таа заедница би требало да биде алка меѓу Западот и Русија, а не обид за изолирање на Русија зад редица тампон-држави исправени против Русија.

Втората солуција, според него, била „балканска федерација, во која ќе бидат вклучени сите балкански народи, откажувајќи се од својот мал национализам во рамките на заеничката федерална држава, секоја земја задржувајќи ограничен суверенитет“.

Според Салвемини, „балканските народи стануваат жртви на две несреќи: несреќата направена од нивните сопствени политичари и несреќата направена од дипломатите на големите сили“.

Балканските народи – Грците и Југословените“, а тој под Југо-словени ги подразбирал Србите, Хрватите, Словенците и Бугарите, „со векови се бореле против угнетувањето“.

Сметал дека „обединета, демократска, независна заедница на балканските народи, која би претставувала цврсто крило меѓу Русија и остатокот на Европа, би била солуција за Балканот“.

На прашањето на Доливети, како може Балканот да излезе од стегите на реакционерните сили, Богдан Радиша сметал дека тоа е можно единствено ако се возобнови старата девиза: „Балканот на балканските народи“ и таа да биде обновена во формулата за балканска заедница на слободните балкански нации.

И сметал уште дека големите сили не би смееле да ги разделат балканските заедници на сфери на влијание.

На крајот, во својот заклучок, Доливети ќе истакне далековидно дека учесниците на тркалезната маса се убедени дека е потребно и "во интерес на балканските земји да остварат полна соработка во рамките на европската демократска заедница и во склоп на светската заедница; и дека таму ќе има целосна соработка со големите сили на Обединетите нации, врз основа на еднаквост".

Завршувајќи ја статијата, Г.Пирински ќе заклучи дека „формирањето на слободна Македонија е едно од најголемите постигнувања на Ослободителната војна на народите на Југославија“, што е „потврда за вистинскиот демократски карактер на Титовото народноослободително движење“, изразувајќи надеж дека тоа ќе претставува „пресвртница на патот кон подобра иднина на балканските народи“.

Понатаму ќе забележи дека „не е на нас и на нашите грчки пријатели овде во САД да полемизираме за идните граници на Македонија“, бидејќи тоа „прашање, без сомнение, може и ќе биде решено од самите Македонци во сите три дела на земјата, преку соработка и со пријателска помош од нова Југославија, нова Бугарија и, (ние се надеваме), нова Грција“, а желба на сите Македонци во САД, како што истакнува Г. Пирински е да се најде „пријателска солуција која ќе биде задоволителна и за Македонците и за сите демократски балкански народи“.

Татко често запираше крај големите сенки на Аја Софија и разлетаните гулаби, небаре во отсутната молитва на минливоста да ги разлачи составните делови на измешаната балканска судбина, на неговиот албански и другите балкански народи: народи првин многубошци, па пагани, рисјани, муслимани, Евреи, преобраќани од една во друга вера и на крајот атеисти, апсолутни атеисти.

Во судирите и падовите на империите најасно го согледуваше трагизмот на балканските народи.

Историјата на балканските ослободителни движења учи дека балканските народи (Срби, Грци, Бугари) успеале да се ослободат од османската власт во време на големи политички превирања во Европа во кои учествувала и Турција и со помош на големите сили, особено на Русија.